Nu zowel Fortuyn als Nagel een fout blijkt te hebben gemaakt, haalt het politieke establishement opgelucht adem. Want een underdog is moeilijk aan te pakken.

De verkiezingen van 2002 worden naar alle waarschijnlijkheid een stuk saaier dan zaterdagochtend kon worden voorzien. Toen bood Pim Fortuyn zelf de politieke elite van Nederland de stok die nodig was om hem naar een hoekje van de arena te verjagen. Een interview was het sein tot een commotie die binnen enkele uren leidde tot een crisis in het verstandshuwelijk tussen Fortuyn en Leefbaar Nederland. Een dag later was de scheiding bezegeld.  

Leefbaar Nederland blijft, maar calculeert al een stevig verlies in. Zelfs als Fortuyn met een eigen lijst komt is het onwaarschijnlijk dat hij weer tot de hoogten stijgt die hem zo'n enorme bedreiging voor het establishment maakten. Dat haalt nu opgelucht adem.  Ad Melkert en Hans Dijkstal, de leiders van PvdA en VVD kregen de laatste weken veel kritiek, vooral uit eigen kring, omdat zij weigerden de aanval op het fenomeen Fortuyn te openen. Of het angst of berekening was zal nooit duidelijk worden.  

Zaterdagmorgen bewezen de politici in ieder geval een uitstekend gevoel voor de bal te hebben. Als een man stortten zij zich, met de collega's De Graaf en Rosenmöller, op de onverlaat die het waagde artikel 1 van de Grondwet ter discussie te stellen en de grenzen voor asielzoekers gesloten verklaarde. Fortuyns opvattingen over asielzoekers en moslims in het bijzonder waren bij hen natuurlijk niet onbekend.

In het weekblad Elsevier heeft hij jarenlang meningen ten beste gegeven die weinig verschilden van wat hij zaterdag vertelde. Zijn verzameld werk is onlangs heruitgegeven. Als lijsttrekker van Leefbaar Nederland toerde hij met dezelfde stevige teksten door het land. Maar een underdog is moeilijk aan te pakken. Het was overduidelijk dat Fortuyn bij grote groepen kiezers appelleerde aan een groeiende irritatie over het asielprobleem. Onder druk van zijn populariteit maakten VVD, CDA en PvdA op dat punt een ruk naar rechts, ook al weigerden zij die aldus te verklaren.  

Ook Leefbaar Nederland wist wie ze met Pim Fortuyn in huis haalde. De partij kon, na vergeefs bij oprichter Henk Westbroek aangeklopt te hebben, evenwel geen weerstand bieden aan het fenomeen. Hij sprak met zijn brutale directheid niet alleen veel mensen aan. Hij leek ook kapitaalkrachtige vrienden mee te nemen, die een sterke campagne konden financieren.

Leefbaar Nederland is van oorsprong geen rechtse, laat staan een extreemrechtse partij. Het gedachtegoed is een diffuus mengsel van ideeën. Misschien wel juist omdat de partij zich afzet tegen het politieke establishment is ze zo moelijk te plaatsen op de links-rechts lat. Voorzitter Jan Nagel, oud-PvdA'er, besefte dat hij met Fortuyn als lijsttrekker 'een risico' aanging. Hij liet hem beloven de woorden 'Nederland is vol' niet meer in de mond te nemen. Het congres schrapte in november zelfs een passage in het verkiezingsprogramma dat de instroom aan asielzoekers aan een quotum wilde binden.

Fortuyn maakte na dat congres, dat hem tot lijsttrekker koos, een opmars die een plek in de geschiedenisboeken verdient. Hij leek af te stomen op een historische entree in de Kamer. Maar het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen. Uiteindelijk heeft zowel Fortuyn als Leefbaar Nederland een fout gemaakt. De gelouterde politiek strateeg Jan Nagel dacht ten onrechte dat hij de springerige intellectueel Fortuyn aan een lijntje kon houden.  

Fortuyn zelf is misschien door het succes overmoedig geworden. Maar in ieder geval heeft hij de grenzen van de tolerantie overschat. Niet alleen van het establishment, dat in zijn uitlatingen van zaterdag eindelijk munitie voor de tegenaanval zag. Dodelijk was dat het hoofdbestuur van zijn eigen partij vond dat hij over de schreef was gegaan. Ook een politiek wonderkind kan zich niet alles permitteren.  

Frank Poorthuis